Requiem për fjalën e dhënë.

Hani i Dy Robertëve, diku në Shqipërinë e Mesme, në orët e vona të natës. Gjithkush është shtrirë për të fjetur, përveç dy endacakëve tanë që me sa duket, s’kanë gjumë. Endacaku i parë mban disa faqe të zhubrosura në dorë dhe mundohet të lexojë diçka në gjysëmterrin e sallës.

.

.

.

. Skena 1.

.

.

. Endacaku 1 - (lexon me vehte) « Shtatë dhe shtatë katërmbëdhjetë, ProkurIna pesëmbëdhjetë. Ish një herë e një mot një at-Zot shumë i fuqishëm që kish katërmbëdhjetë bij e bija shumë të mirë, djemtë sypetrita dhe vazat shtatsorkadhe. E pesëmbëdhjeta ishte një çupëz e zonja dhe e bukur mbi shoqet, e drejtë si ajo që ja thoshin ProkurIna. Vasha u rrit dhe u bë për zanat. Mirëpo nga bandillët e vendit askush nuk e gëzoi pasi, asnjeri nuk e ndjente vehten burrë për t’i gjetur vendin e merituar. Atëhere kalon një trim jo fort i largët, por ama bujar megjithëse Sallaks, dhe i bëri një propozim : « … dikur isha në lule të forcës dhe vashat më vinin rrotull. Sot më kanë rënë dhëmbët dhe s’më bëjnë këmbet. A po vjen në vendin tim, të mbretërosh mbi Mbretërinë e Ligjit ? ». Si vëllezërit dhe motrat, të gjithë brofën në këmbë për të kundërshtuar, pasi trimi ndonëse i fisëm nuk ishte i sojit të tyre. Atëhere ndërhyri at-Zoti dhe tha : « shko vajza ime dhe paç uratën ». « Ç’thua kështu baba-tatë – ja ktheu i madhi, Luloja, ai që merrej me punët e jashtë – aq larg sa shkon ProkurIna, nuk do t’a kemi as për gëzim as për helm.. ». « Shuku mor aty – ja ktheu at-Zoti – një gjinie si kjo e jona i duhet patjetër dikush për hall. Dhe kush mbretëron mbi Ligjin i zgjidh të gjitha hallet. Le të na japë besën se do t’i gjindet të vetëve kur të ndodhen në pikë të hallit dhe mjer ajo në se e shkel këtë fjalë». Nëntë ditë vazhdoi festa. Ditën e dhjetë trimat e përcollën ProkurInën në dheun e ri ». (Endacaku 1 ndërpret befas leximin dhe fillon të dredhë një cigare duhan).

.

. Endacaku 2 – Diç më thotë ky rrëfimi yt. Se ku e kam dëgjuar..

.

. Endacaku 1 – Dikur, në keto vise i kanë thënë « Kënga e Dhoqinës », apo e Halil Garisë. Përtej detit « Doruntina dhe Konstandini ».

.

. Endacaku 2 – Vërtet. Tani më kujtohet. Po Kostandinit nuk ja ndjeva ëmrin. Ku gjendet ai në këtë mes ?

.

. Endacaku 1 – Do të çfaqet më vonë. Shkurtimisht e thërresin Kosta.

.

. Endacaku 2 – Diç nuk shkon në këtë mesele. S’po kuptoj më asgjë.. Në se mungon Kostandini..

.

. Endacaku 1 – Kosta.

.

. Endacaku 2 – Mirë pra. Në se s’ka më Kosta, s’ka as fjalë të dhënë, as incest. Pra, s’ka as motiv për të dalë i vdekuri nga varri…

.

. Endacaku 1 – Sa për incestin, mblidh mendjen. S’ka patur kurrë.

.

. Endacaku 2 – Unë e kam lexuar diku.. jam krejt i sigurt.

.

. Endacaku 1 – Edhe unë e kam lexuar diku. Në një novelë po, por asnjë rresht nga origjinali i kënduar s’ka patur kurrë as edhe hijen e një incesti. Është një marifet nga ato të shkrimtarëve, një formë shprehjeje, një « figurë ».

.

. Endacaku 2 - Po fjala e dhënë ? Prit pak, atëhere « Kush e solli Doruntinën? »

.

. Endacaku 1 – Askush. Një nga legjendat e vjetra thotë se të gjithë djemtë u vranë në luftë, një tjetër se ata vdiqën nga një epidemi, kolerë apo tifo ndoshta. I fundit vdes Kostandini. Atëhere nënoja shkon në varreza, ndez nga një qiri për sejcilin dhe në fund e nëm djalin besëshkelës. Dhe humb mendjen. Çmendet. Gjithçka më pas është përçartje e plakës : ngritja e të vdekurit, guri i varrit u bë kalë - dheu i zi u bë shalë, kalërimi nëpër natë, takimi i tij me të motrën në një festë, pluhuri mbi supe, i gjalli dhe i vdekuri mbi kalë – pra kthimi i vajzës në shtëpi. Një përçartje që me kohë, bëhet familjare për të gjithë fqinjët. Deri sa vjen një rapsod që përvehtëson ngjarjen. Dhe për t’a bërë sa më artistike, rapsodi i shton motivin e fjalës së dhënë. Pra, përzien shkathtësisht realitetin me ëndrrën. E vetmja e vërtetë aty është vdekja, e të gjithëve. (ai ndalon një çast, sa ndez cigaren që e mbantë në dorë dhe e thith fort duke bërë një shtëllungë tymi). Zaten, kështu ka ndodhur në jetë të jetëve : një rapsod i talentuar shëndrron përçartjet në folklor, një penë e shkathët shëndrron folklorin në letërsi, lexuesit e zellshëm por dritëshkurtër si puna tënde dekompozojnë letërsinë në të « vërteta » të thjeshta dhe banale dhe vjen në fund një nënë e dërrmuar nga dhimbja dhe me këto të vërteta thur një përçartje të re. Kështu mbyllet cikli.. duke pritur rapsodin e rradhës.

.

. Endacaku 2 – Nuk besoj asnjë fjalë nga këto që më thua. Je thjesht xheloz ndaj shkrimtarit, pasi nuk i avitesh as në thua. Xheloz edhe ndaj rapsodit..

.

. Endacaku 1 – Bën vaki… Zaten, atë çka thotë shkrimtari, e përgënjeshtron gjuhëtari. Dikur, një gjuhëtar nga të ajkës, ka rrëfyer diçka për një tjetër Kostandin. Kostandinin e Vogëlith të arbëreshëve. Ja pra, ky Vogëlithi përpara se të merrte « nënshtetësinë » italo-arbëreshe, ishte Mikrós greko-arvanitas. Ende më parë, ai paskish qenë bizantin, bile në fillim të fillimit, ai ishte helen dhe quhej Odhise. Odhiseja i Homerit. I fundit i listës është ai Kostandini shqiptar, i cili kur ndrroi fenë në mysliman ndrroi edhe emrin, Ymer Aga ose Ago Ymeri. Me një fjalë, Odhiseja, bizantinosi, Mikrósi, Vogëlithi dhe së fundi Agaj është i njejti person që shëtit nëpër shekuj - sipas frymëzimit të rapsodëve. Dhe natyrisht, në mes gjendet gjithmonë ajo e famshmja fjalë e dhënë. .

. Endacaku 2 – Kemi patur njerin dikur ne lagje që e quanin Odhise. Ne e thërrisnim Dhise. Ô Dhise !

.

. Endacaku 1 – Edhe unë kam patur njerin në lagje që e quanin Kostandin por që e thërrisnin Ndini ? Ku është lidhja ?

.

. Endacaku 2 – (disi i përhumbur) – Asnjë lidhje. Pasi na more mendjen me Kostandinët e tu... Sidoqoftë, gjynah për incestin. Për hir të tij edhe libri lexohej më me ëndje… A s’më bën edhe mua një të dredhur ?

.

. (të dy endacakët bien në heshtje. Dy gaca të ndezura pranë njera tjetrës dallohen në errësirë).

.

.

.

. Skena 2.

.

.

. (Gjithmonë i njejti dekor i hanit. Te njejtët trupa të shtrirë aty-këtu, të mbuluar me guna. Të dy endacakët pranë njeri tjetrit, tashmë me cigare të shuara në buzë, vështrojnë sallën).

.

. Endacaku 2 – Nuk të pyeta.. ç’ishte ajo që po lexoje ti pak më parë ?

.

. Endacaku 1 – (si me përtesë) Varianti im modern i legjendës. E kam qajtur « ProkurIna dhe Kosta ». (ai vihet këmbëkryq) Po t’ja shkurtojmë nuses emrin bëhet Ina. Ina dhe Kosta. A të intereson vazhdimi ? Po ? Ja pra, kjo Ina tashmë ishte bërë fort e njohur dhe me nam të madh si shumë e drejtë, shumë e rreptë. Zonja e madhe e Ligjit, statuja vetë e Drejtësisë, me sytë e lidhura dhe me peshoren në dorë të djathtë. Por ja që një ditë prej ditësh ajo njohu Kostën..

.

. Endacaku 2 – … dhe ata u dashuruan !

.

. Endacaku 1 – Kush tha që u dashuruan ? Gjepura. Në fakt ky Kosta, edhe ky burrë fort i mirë – të paktën kështu thonë njerëzit, u kap duke përgjuar në shtëpi të Zotit, pra të Inës. S’di si erdhën punët, por ai u përzje në disa allishverishe, nga ato me armë apo me fishekë, me të cilat merreshin vëllezërit e saj, trima të çartur. Dhe ishin pikërisht këta vëllezër, të prekur në sedër, që e drejtuan për shpjegimet e rastit tek Ina, vajza e shtëpisë. Kosta premtoi se do të shkonte pasi kish plot gjëra për të thënë. Bile edhe u betua. Por, ai nuk mundi të mbrrinte në vendtakim pasi vdiq parakohe.

.

. Endacaku 2 – Pra edhe ky Kostandini tënd, më fal Kosta, vdiq pa e mbajtur fjalën.

.

. Endacaku 1 - Vdiq. U vetëvra, u vra aksidentalisht apo e vranë.. askush nuk e di. Një vdekje e çuditshme, diku nëpër malet e Lavdarit. I vetmi dëshmitar ishte qeni. Se si shpëtoi ky qen, vetëm ai e di.

.

. Endacaku 2 – Cili qen ?

.

. Endacaku 1 – Qeni i tij i gjahut. Por sidoqoftë, një qen nuk flet dot. As edhe i vdekuri nuk flet dot me të gjallët. Pra, nuk mund të mbajë fjalën. Një dëshmitar i vdekur – një dëshmi e varrosur.

.

. Endacaku 2 – Ama, ai Kostandini tjetër edhe i vdekur e mbajti.

.

. Endacaku 1 – Harroje atë tjetrin e legjendës. Të thashë edhe më parë, ngritja e tij nga varri është një sajim i mendjes së çartur të plakës.

.

. Endacaku 2 – Dakord, e kuptova. (me një shprehje talljeje të hapur në zë) Vetëm se, legjenda tënde moderne ka ngecur në vend. Kosta vdiq, i vdekuri s’flet, fjala e dhënë nuk të ngre dot nga varri… Si shkon filli më tutje ? Pra, legjenda ngec.

.

. Endacaku 1 – Legjenda as ka ngecur, as është ndërprerë me vdekjen e Kostandinit. Ajo rrjedh ndryshe. Ashtu siç duhet të rrjedhë në të vërtetë. Nëse i gjalli ka nevojë për të vdekurin, i takon atij të shkojë t’a kërkojë, në botën tjetër. Vetëm se i duhet një motiv i madh, i mjaftë për të marrë rrugën, dhe më tej për të hapur portën e Tartarit.

.

. Endacaku 2 – Edhe këtë rrëfenjën tjetër diku e kam dëgjuar…

.

. Endacaku 1 – Orfeu që zbret në ferr.. për të kërkuar Euridiçen. Ovidi, Apollodori në vargje… Monteverdi, Glyku, Ofenbahu… në muzikë ? Cilin nga këta njeh personalisht ?

.

. Endacaku 2 – Asnjërin.

.

. Endacaku 1 – Aq më mirë. Pasi Orfeu ishte burrë Ina është grua ; i pari tundte harpën, e dyta shkund kandarin ; greku Ovid i kish dhënë fjalën të dashurës se do t’a ndiqte deri përtej varrit, shqiptarja Ina i ka dhënë fjalën Ligjit se do t’a gjejë të drejtën edhe në ferr. Pra në se është i gjalli që jep fjalën; është po i gjalli që mund t’a mbajë, jo i vdekuri. Me kusht që të ketë një motiv.

.

. Endacaku 2 – dhe ti mendon se betimi ndaj Ligjit është një motiv i mjaftë për të zbritur në ferr ?

.

. Endacaku 1 – Përderi sa betimi i dashurisë ndaj njeriut të çon aty poshtë, pse jo ai ndaj Ligjit ? Nuk është Ligji që garanton dhe mbron jetën ? Për më tepër, pak më parë ti ishe i bindur se ky betim çon të vdekurin nga varri, apo jo ?

.

. Endacaku 2 – Kështu thonë legjendat.

.

. Endacaku 1 – Legjendat… Kjo legjenda ime thotë se Ina-Orfe vendosi të marrë udhën për të gjetur Kostën-Euridiçe. Kapërceu nëntë lumenj dhe ngjiti nëntë male deri sa gjeti hyrjen për në botën tjetër, diku në Çamërinë e qëmotshme. Dhe aty u përball me Cerberin, qenin monstër me tre koka, të cilin e vuri në gjumë duke i lexuar një fragment nga libri i Ligjeve që e mbante gjithmonë me vehte. Gjatë zbritjes së skëterrshme, ajo u ndesh me Furitë që i shqyen petkat dhe e përgjakën, i shkulën qimet e kokës dhe desh i nxorrën sytë.. dhe përfundimisht, u gjend përpara të llahtarshmit Hades. Ky i fundit u zbut nga pamja e të mjerës dhe u prek nga tregimi i saj. Dhe e lejoi të merrte me vehte Kostën në botën e të gjallëve. Por i vuri një kusht : që ata as mos të shiheshin as të mos i flisnin njeri tjetrit, përderisa nuk kishin mbrritur në këtë botë. Por, si mund të duronte Ina pa e pyetur aty për aty dëshmitarin e saj Kosta ? Dhe në momentin e daljes u kthye drejt tij dhe i bëri një pyetje. Menjëherë Kosta u shëndrrua në hije dhe u zhduk përgjithmonë.

.

. Endacaku 2 – Hej dreq. S’mund të duronte edhe disa çaste ?

.

. Endacaku 1 – Nuk e di… ndoshta e ndjeu se dikush priste në dalje të shpellës.

.

. Endacaku 2 – Kush ?

.

. Endacaku 1 – Familja e saj. Vëllezërit e dashur dhe at-Zoti, të cilët e akuzonin se, duke shkuar të kërkonte Kostën përtej varrit, ajo kish shkelur fjalën e dhënë dhe kish tradhëtuar sojin. Ata e bënë copë e çikë dhe kokën ja hodhën në lumin pranë, i cili e çoi në det. Dhe deti e nxorri kokën e Inës diku në plazhin e Durrësit. Apo të Golemit…

.

. (disa zëra të zëmëruar ngrihen nga prapaskena : « .. Pushoni… mjaft më. Bini flini se na latë pa gjumë. Mbylleni atë të uruar… ». Errësira bëhet e plotë)

.

. Endacaku 2 – (mërmërit mes dhëmbëve) Ve bast që Ina i kërkoi Kostës t’i tregonte emrin e vrasësit. Në mos...

.

. Endacaku 1 – (më shumë pëshpërit se sa flet) Jam i sigurt se ka një lidhje mes fjalës së dhënë dhe varrit. Dhe kjo lidhja ka vetëm një sens, sensin e vetë jetës. Pasi edhe fjala është pjesë e kësaj jete. Esenca vetë e të qënit njeri. E dhënë apo e pa dhënë, e mbajtur apo e pambajtur – fjala arrin vetëm të ngadalësojë ose të përshpejtojë fundin. Por sidoqoftë, ajo nuk shmang shkuarjen përtej. Sa për kthimin në këtë botë, duam s’duam, ai është një përpjekje e të përzgjaturit të egzistencës, edhe pse mbetet brenda kornizës të fjalës. Pra, ai është thjesht alegorik. Një ezoterizëm që justifikon pafuqinë e qenies njerëzore, sikundër dhe besimi tek Zoti. (ngre dorën me nervozizëm, sikur do të ndalojë tjetrin që po mundohej të thoshte diçka). Ti do më përmendësh Krishtin, birin e Zotit që u rikthye nga ajo botë. Edhe ai, i vrarë nga të vetët për hir të fjalës së thënë, jo të dhënë. Por edhe nëse u rikthye apo u ringjall, ai shkoi drejt në qiell dhe nuk u përzie me bizneset e fëlliqura të botës tonë kaq të bukur.